صدای پای زلزله در تبریز

 این مقاله در روزنامه شرق (مورخه 16-8-83) به چاپ رسیده است

مقدمه

ما در کشوری زندگی می­کنیم که به صورت سنتی از زلزله به عنوان بلا یاد می­شود. از نظر متخصصان، زمین لرزه پدیده­ای کاملا طبیعی است که در راستای تکامل کره­ زمین اتفاق می­افتد. حال باید دید که چرا زمین­لرزه می­تواند چنین خسارت بار و مصیبت آفرین باشد؟ شاید کلید آن در عدم درس گرفتن از اتفاقات گذشته و فراموشی است. زلزله همانند باران، که بصورت متناوب اتفاق می­افتد، یک پدیده تکرار پذیر است. تنها تفاوت آن در مقایسه با باران این است که زمان تکرار آن بسیار طولانی است و گاهی به صدها سال می­رسد. در نتیجه عمر بشر آنچنان کوتاه است که نمی­تواند وقوع زمینلرزه ها را بصورت تکرار پذیر و متناوب ببیند. تاریخ کهن ایران زمین علاوه بر مکتوب نمودن حوادث بشری، حوادث طبیعی را نیز ثبت نموده است. گاهی چنین به نظر می­رسد که در کوچکترین فعالیتهای روزمره از وجود چنین گنجینه کهنی غافل می­شویم و همان اشتباهی را که نیاکان ما مرکتب شده­اند را دوباره تکرار می­کنیم. بحث زمین لرزه نیز از چنین مقوله ای مستثنا نیست و تاریخ ما گزارشهایی از زمینلرزه های مخرب در گوشه و کنار این مرز و بوم ارائه می­نماید. در این بین تاریخ نویسان گزارشهای متعددی را از زمینلرزه های ویرانگری در شهر تبریز ارائه نموده­اند. در مقاله حاضر پس از مرور اجمالی تاریخ زمین لرزه های شهر تبریز، به بررسی گسل مسبب این زلزله­ها خواهیم پرداخت و در نهایت خواهیم دید که در حال حاضر شرایط ساخت و ساز در این شهر چگونه است و طرح جامع شهری این شهر را به کدامین سو کشانده است.

تاریخ زلزله های شهر تبریز

تاریخ کهن شهر تبریز امکان ثبت زلزله­های تاریخی را فراهم آورده است؛ چرا که با وجود تمدن بشری، بلایای بزرگ در تاریخ آن سرزمین ثبت شده اند که امکان مطالعه علمی پدیده­های دوره­ای و تعیین دوره های بازگشت آنها را نیز فراهم می­آورد که بدین دلیل بررسی متون تاریخی در جستجوی زلزله­های گذشته امری بسیار مهم می­باشد. جهت واقف شدن به اهمیت موضوع زمین لرزه­های شهر تبریز، ذکر این نکته کافی است که زلزله 18 دی ماه سال 1158 هـ.ش. (1780 میلادی) به عنوان یکی از مخربترین و مرگبارترین زلزله­های جهان با 77 هزار کشته در لیستی که از سوی سازمان زمین شناسی آمریکا منتشر گردیده است، خودنمایی می­کند.

آقای یحیی ذکاء در کتابی تحت عنوان "زمین لرزه های تبریز"  در یک کار تحقیقاتی بزرگ به بررسی پدیده زمین لرزه در کتابهای تاریخی و سفرنامه های مربوط به شهر تبریز پرداخته است و بترتیب تاریخ آنها را بیان نموده است. در مقاله حاضر نیازی به بیان دقیق یک به یک آنها نیست. فقط بیان این نکته کافی است که شهر تبریز در طول تاریخ مکتوب خود 12 بار با خاک یکسان شده است [1]. تعدادی از این تاریخهای مهم عبارتند از: سال 791 میلادی، 858، 1041، 1721، و آخرین زمین لرزه مهیب سال 1780 میلادی.

لرزه خیزی شهر تبریز

قرار گرفتن تبریز در مجاورت دو خط گسله شمال تبریز و گسل آذرشهر (دهخوارقان) باعث می­شود تا با جنبا شدن هرکدام از این گسلهای فعال، شهر تبریز و اطراف آن در معرض زلزله مهیبی قرار بگیرد. تحقیقات انجام شده توسط دکتر زارع و دکتر قنبری، و نیز تعیین گسل ها توسط بربریان نشان از خطر بسیار بالای زلزله در این شهر تاریخی دارد. سیستم گسل شمال تبریز در شمال و شمال شرقی فروافتادگی دریاچه ارومیه، یک پهنه شکستگی با طول عمومی حدود 250 کیلومتر می­باشد. از طرف دیگر سیستم گسل دهخوارقان (آذرشهر)- تبریز با روند شمال شرقی-جنوب غربی در قسمت غربی شهر تبریز قرار دارد که این دو سیستم دقیقا در محل شهر تبریز با هم تداخل می­کنند. در پژوهشهای پیشین نشان داده شده است که چنین پهنه های برخوردی در ناحیه شمال غربی ایران عمومیت داشته و اساسا رخداد زمین لرزه های مخرب با روندهای یاد شده کنترل می­گردد. داده های بدست آمده از شبکه لرزه نگاری آذربایجان نشان از تراکم رویدادهای لرزه­ای با بزرگای 1 تا 4 در پیرامون این دو سیستم گسل دارد. چنین داده هایی موید فعال بودن این گسل حتی در حال حاضر است بگونه­ای که زمین لرزه سال 1641 میلادی دهخوارقان ( آذر شهر کنونی ) به احتمال زیاد بر اثر جنبا شدن سیستم گسله اخیر است. به این ترتیب با در نظر گرفتن مرزها و گرههای لرزه زمین ساختی ( که یکی از آنها بر شهر تبریز منطبق است )، گسیختگی مجدد گسل شمال تبریز محرز می­باشد [1].

گسترش شهر

در سالهای اخیر شاهد گسترش اکثر شهرهای ایران بوده­ایم که با افزایش جمعیت امری غیرقابل انکار است. ولی اینکه شهرها در چه مناطقی گسترش یابند، و با چه روندی این ساخت و سازها انجام بپذیرند مهم است. شاید بتوان گفت که در شهری مثل تهران، گسترش شهر به سمت گسلها قبل از پیشرفت علوم وابسته به زلزله شناسی که به شناسایی گسلها انجامید، اتفاق افتاده است و در این مرحله امکان جلوگیری از این روند وجود ندارد. اما در بسیاری از شهرهای ایران از جمله شهر تبریز وضعیت چنین نبوده است. مناطق بسیار وسیعی که تا چند سال اخیر کاملا خالی از سکنه بوده­اند و با وجود مشخص بودن محل دقیق گسل و دلایل کافی مبنی بر فعال بودن آن، ساخت و ساز به این سمت هدایت شده است. گسل شمال تبریز که زمانی از 3 کیلومتری شهر تبریز عبور می­کرد، در حال حاضر جزو یکی از محله های شهر تبریز به حساب می­آید. شهرک های باغمیشه، ولی امر، یوسف آباد و ارم دقیقا بر روی روند اصلی گسل شمال تبریز احداث شده­اند. فرض اینکه هرکجا میخواهیم بسازیم، ولی محکم بسازیم، امری است که بشدت از سوی کارشناسان علم زلزله رد می­شود. چرا که در تحقیقات اخیر مشخص گردیده است که در نزدیکی محل گسلش شرایط خاص و ویژه­ای حاکم است از جمله شتاب قائم بسیار زیاد همانند آنچه که در زلزله بم شاهد بودیم و نیز تاثیر بسیار مخرب زلزله های نزدیک بر ساختمانهای بلند بدلیل ایجاد تغییر مکان بسیار زیاد در این سازه ها. بر اساس تحقیقی که در زمینه حریم گسلهای ایران بصورت کلی انجام پذیرفته است، این حریم حداقل 2 کیلومتر تعیین گردیده است [1].

خسارتهای ناشی از زمین لرزه در تبریز

خسارتهایی که در اثر زمین­لرزه ایجاد می­شوند، خسارتهایی مشخص و تجربه شده هستند که در زلزله های گذشته ایران و جهان، شاهد تکرار این خسارتها بوده­ایم. اما آنچه که در تبریز علاوه بر خرابی معمول سازه­ها شاهد خواهیم بود، خسارتهایی همچون زمین لغزش است که قبلا هم در اوایل دهه هفتاد در تپه های ولیعصر شاهد آن بوده ایم. خطرات  ثانویه دیگری که در شهر تبریز انتظار می­رود، خطر آتش سوزی بر اثر لوله کشی گاز، و نیز وجود پالایشگاه و پتروشیمی در مجاورت شهر تبریز است. از سوی دیگر یک سد تفریحی در منطقه بارنج تبریز در حال احداث است که در صورت عدم طراحی مناسب این سد، با وجود اینکه مخزن سد زیاد بزرگ نیست، ولی باز هم احتمال بروز سیل در صورت شکست احتمالی آن در مناطق پشت دریاچه این سد وجود دارد.

مسئول کسیت؟

گسترش شهرها بر اساس طرح جامع انجام می­پذیرد. طرح جامع، محدوده های شهری را مشخص می­کند و نیز کاربری اراضی مختلف را نیز تعیین می­کند. از طرف دیگر گسترش شهر تبریز بر روی منطقه گسلی شمال تبریز، گسترش بی­رویه نیست. چرا که شاهد ساختارمند بودن این مناطق هستیم که مشخص می­کند بر اساس طرح جامع و یا طرحی که از سوی سازمانهای متولی زمین و مسکن دیکته شده، انجام پذیرفته است. ساخت برجهای نسبتا بلند دقیقا بر روی خط گسلی و نیز شهرکهایی که هنوز هم با شدت هرچه بیشتر گسترش آنها به پای دامنه کوههای شمالی شهر ادامه دارد، حاکی از برنامه مند بودن چنین گسترشی دارد. پس فرض اینکه این گسترش توسط مردم و بدون در نظر گرفتن قوانین توسعه شهری انجام پذیرفته، کاملا رد می­شود. پس مسئول کسی است که اجازه ساخت و ساز در این منطقه را داده و می­دهد.

نتیجه گیری

مدتهاست که بحث مدیریت بحران در شرایط بروز حوادث غیرمترقبه از جمله زلزله، تبدیل به بحث روز شده است. چرا باید همیشه منتظر بروز شرایط بحرانی باشیم و سپس اقدام به مدیریت آن نماییم. چرا باید همواره شاهد تلفات هزاران تن از هموطنان باشیم و سپس اقدام به مدیریت این شرایط کنیم و در نهایت با ارائه آمارهای مربوط به زنده یابی و کفن و دفن و نیز بازسازی مناطق آسیب دیده افتخار کنیم؟ همین امروز، روزی است که باید مدیریت بحران را شروع کنیم. تمام متخصصان علم زلزله بر حتمی بودن بروز زلزله در شهر تبریز صحه میگذارند و با توجه به نزدیک شدن دوره بازگشت زمینلرزه های این منطقه، خود را برای بروز فاجعه انسانی و اقتصادی دیگری آماده می­کنند. و بقول یکی از اساتید، از همین امروز زمینلرزه آینده ایران را تسلیت میگویند. چرا باید شرایطی را بوجود آوریم که جامعه علمی کشور که سالهاست در زمینه لرزه خیزی کشور تحقیق می­کنند، حالا فقط بر اساس تصمیم اشتباه، فقط به ابراز تاسف بسنده کنند. جامعه علمی کشور ایران، قدرت اجرایی ندارد و این وظیفه مقامات اجرایی است که به تحقیقات کارشناسی ارج نهاده و به عنوان یک ارزش به آن بنگرند و با بکار بستن این راهکارها حافظ جان و مال مردم باشند.

یک گفته قدیمی است که می­گوید: "عاقل کسی است که از یک سوراخ دوبار گزیده نشود"! آیا کشته شدن بیش از 30 هزار نفر از هموطنانمان در شهر بم، به اندازه کافی تکان دهنده نبود و باز هم منتظر زنگ خطر دیگری هستیم؟

آنچه که مسلم است عدم وجود ارگانهای ناظر قوی و بی­طرف در نظام ساخت و ساز کشور، باعث گردیده تا از بی­اطلاعی مردم، در گسترش شهرها سوء استفاده گردد. در این بین سازمان نظام مهندسی که خود را نماینده قشر مهندسان می­داند، باید با هوشیاری هرچه بیشتر، اقدام به جلوگیری از تصمیمات نادرست و خطرساز نماید ولی آنچه که در سالهای اخیر از این سازمان دیده­ایم کاملا ناامید کننده بوده است و متاسفانه این سازمان به غیر از تایید نقشه، بهیچ عنوان جایگاهی در تصمیم گیری های کلان ندارد و این به ضعف ساختاری این سازمان برمی­گردد. پس لازم است تا مردم خود با هوشیاری نسبت به خطری که زندگی آنها را تهدید می­کند اقدام به تهیه مسکن نمایند و این چیزی نسیت که فقط در شهر تبریز مطرح باشد، چرا که در شهر مشهد، بندرعباس و بسیاری از شهرهای کشورمان شاهد این معضل هستیم.

مراجع

1- زارع، مهدی. "خطر زمین لرزه و ساخت و ساز در حریم گسل شمال تبریز و حریم گسلش گسلهای زمین لرزه­ای ایران"، پژوهشنامه زلزله شناسی و مهندسی زلزله، سال چهارم، شماره دوم و سوم، تابستان و پاییز 80

2- یحیی ذکاء، زمین لرزه­های تبریز، انتشارات کتاب سرا، 1368

3- جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران، "آشنایی با بحرانهای پس از زلزله در ایران" تابستان 1383